Martin von B.

ALEVİ KÜRTLER KİMLERDİR?

‘Alevi Kürtler’ terimini, kendilerini Kürt olarak tanımlayıp tanımlamadıklarına bakmaksızın, Zazaca ve Kurmanci konuşan tüm Aleviler için kullanacağım. Bu terimi kullanmam, onların ‘gerçekte’ ya da ‘esasen’ Kürt ya da başka bir şey oldukları iddiasını taşımaz. Alevi Kürtler’in merkezi Dersim’den (Tunceli ili ve ona komşu olan Erzincan’ın Kemah ve Tercan ilçeleri ile Bingöl’ün Kiğı ilçesinden) ibarettir. Dersimliler, Batı Dersim’in (Çemişgezek ve Pertek’in de kısmen içinde bulunduğu Ovacık ve Hozat’ın) (Zazaca konuşan) Şeyhhasan aşiretleri ile aralarında hem Zaza, hem de Kurmanci dillerini konuşanların bulunduğu Doğu Dersim (Pülümür, Nazimiye, Mazgirt) aşiretleri arasında kültürel bir fark görürler.Bir dizi Alevi yerleşim bölgesi Dersim’den Bingöl, Kuzey Muş, Varto boyunca Kars’a kadar doğuya uzanır. Bu aşiretlerin en büyükleri ve en iyi bilinenleri, Kurmanci konuşan Hormek (Xormek, Xiromek) ve Zazaca konuşan Lolan (zikredildikleri sıra ile bkz.: Fırat 1970, Kocadağ 1987) Dersim kökenli olduğunu iddia ederler ve bu aşiretlerin gerçekten halen Doğu Dersim’de (zikredildikleri sıra ile Nazimiye ve Pülümür) yaşayan mensupları vardır.Daha Batı’da, Sivas’ın Zara bölgesi ve çevresinde önemli bir Alevi Kürt nüfusu ile, Koçgiri aşireti ile karşılaşırız. Zaza lehçesinden çok Kurmanci lehçesi kullanmalarına rağmen, Koçgiri aşireti Batı Dersimli Şeyhhasan aşireti ile akraba oldukları iddiasındadırlar.4 Dersimli aşiretlerin başka bazı mensupları, hem Zazaca, hem de Kurmanci konuşanlar, Sivas’ta diğer yerleşim bölgelerini oluştururlar. Dersim Alevileri ile akrabalıklarının diğer bir belirtisi, aralarında yaşayan aynı soydan seyitlerin (özellikle Kureyşliler’in) varlığıdır.5Diğer bir dizi yerleşim bölgesi Malatya, (Maraş’ta) Elbistan ve Antep boyunca Suriye ve Adana’ya dek güneye uzanır. En önemlilerinin adlarından başka bu aşiretler hakkında çok az şey bilinir. Dersimi’ye göre sözde tümü Kurmanci konuşan bu aşiretler de Dersim ile eski bir bağlantıları olduğunu iddia ederler (1952: 59-60). Dinlerinin Dersimliler’in dinleri ile ne ölçüde uyuştuğunu ve Yezidi ve Nusayri komşularınınki ile nasıl bir ilişkisi olduğunu bilmiyoruz. En azından, bu cemaatlerin bazılarına Dersim’de yerleşik soydan seyitler hizmet vermiştir, ama, aralarında aynı zamanda başka ocaklar (seyit soyları) da vardır.6 Amerikalı misyoner Trowbridge, gayet iyi tanıdığı Antepli Aleviler’in (Kermanşah’ın batısında, Kırınt’ın yakınındaki) Tutşami’nin Ehl-i Hak seyitlerini en yüksek dinsel otorite olarak kabul ettiklerini söylüyor.7Yalnızca Dersim ve Koçgiri Aleviler’inin dinleri hakkında yüzeysel bilgiden daha fazlasına sahibiz; bu inanç ve pratiklerin diğer Alevi Kürtler’ce ne ölçüde paylaşıldığını bilmiyoruz.8 Bilgimizin çoğu, eski gezginlerin ve misyonerlerin raporlarından ya da Bumke’nin yerinde bir şekilde belirttiği gibi, Dersimliler’in “uygulanmayan bir inanç”a bağlı gibi görünmelerinden ötürü “inandıkları” ya da “yaptıkları”na dair anılardan kaynaklanır (Bumke 1989: 515). Her ne kadar belki küçük bir azınlık iştirak ediyor olsa da, dağ mabetlerini ziyaret, kötü şansı engellemek için esrarlı mahallerde ve kutsal yerlerde adak adamak gibi belirli eylemler hâlâ yaşadığından ötürü bu ifade belki biraz mübalağalıdır.9 Bununla birlikte birçok Dersimli için yiyecek tabularının ve güneşe, aya ve ateşe gösterilmesi gereken hürmetin, sıkça vurgulanan ancak fiiliyatta nadiren yerine getirilen âdetler olduğu doğrudur.1019. ve 20. yüzyıl kaynaklarından öğrendiğimiz kadarıyla, Dersim Aleviler’inin inançları ve fiiliyatı, Tahtacı ve İç Anadolu Alevi Türkler’inin inanç ve fiiliyatından daha “aşırı” ve “syncretist” (daha çok İranî unsuruna sahip) görünür (bu tabiî ki, daha çok, berikilerin inançlarını daha iyi gizlemiş oldukları ya da tedricen daha çok İslamlaştırıldıkları gerçeğine bağlı olabilir).11 Ruh göçümüne (metempsychosis) inanç daha çok anılır; Ermeni yazar Andranig (1900), insan ruhlarının hayvanlarda nasıl yeniden doğduğuna dair birtakım şaşırtıcı hikâyeler nakleder.12 Dersimliler de, Ehl-i Hak gibi, Ali’de ve muhtemelen Hacı Bektaş’a tezahürden, daha ılımlı, ancak kesinlikle daha önemsiz olmayan seyitlerin kutsal varlığına kadar, kutsal yeniden vücut bulmanın çeşitli türlerine açıkça inanırlar. Hiç de saf olmayan Mark Sykes, Dersim aşiretlerinin ismen Şii olmakla birlikte, kendisine panteist gibi göründüğünü yazar.13Güneşe ve doğaya tapınma Dersimliler’in hayatında en az ayin-i cem ve diğer Alevi ritüelleri kadar önemli bir yer tutmuşa benziyor.14 Andranig buna gezegenlere, şimşeğe ve yağmura, ateşe, suya, kayalara, ağaçlara ve diğerlerine tapınmayı da ilave eder (1900:169). Anlatıma göre, Dersimliler her sabah güneş ışınlarının değdiği ilk noktada tapınmaya başlarlardı.15 1920’lerde bir geceyi Malatya yakınındaki bir Alevi Kürt köyünde geçiren Melville Chater, bu sabah tapınmasının çok az farklı bir tasvirini yapar:Köylüler güneşin doğuşundan önce kalktılar ve tarlalarında çalışmaya başladılar. “Güneş yükseldikçe, bütün erkekler, kadınlar ve çocuklar doğuya döndü; güneşin önünde eğilerek kibarca iyi bir gün diledikten sonra günlük işlerine yeniden devam ettiler.” (Chater 1928: 498)Aynı köylüler aynı zamanda (belki sadece belli gecelerde) aya da taparlar:Geceleyin tüm köylüler, ayın görünmesini beklemek için, damlara çıktılar. Ay görünür görünmez, “Kürtler, önünde yavaşça başlarını eğmek ve yükselen gezegeni derinden selamlamak üzere aynı anda ayağa kalktılar; daha sonra taş merdivenlerinden indiler ve gecede kayboldular.” (Chater 1928: 497)Dersimliler’in güneşe tapınması, özellikle aşağıda söz edilecek olan Yezidiler’in benzer âdetlerini kuvvetle hatırlatır. Bu aynı zamanda, en azından 19. yüzyıla kadar Mardin ve Diyarbakır bölgelerinde var oldukları bilinen, şimdi nesli tükenmiş Şemsî (güneşe tapanlar?) mezhebini de akla getirir.16Bununla birlikte daha özgül Alevi dinsel âdetleri Dersimliler’i Alevi Türkler’e yakınlaştırır. Gülbank ya da nefes’lerinin çoğu Türkçe’dir; ve 1920’den önce de kesinlikle öyleydi. Erzincan valisi olan ve bölgeyi çok iyi bilen Ali Kemali’ye göre, hiç Kürtçe gülbank yoktur (Kemali 1992: 154-155); Nuri Dersimi bunu doğrular ve Kureyşli ve Bamasor (Baba Mansur) soylarının seyitlerinin gülbank’ı “Zazaca’nın eski bir biçiminde” okuduklarını iddia eder (Dersimi: 1952: 24). 1949’da yazan Hasan Tankut Reşit, Dersimliler’in ancak çok yakın zamanda, Alişer ve Seyyid Rıza’nın kışkırtmaları ile, Türkçe nefes’i kendi dillerinden şiirlerle ikâme etmeye başladıklarını öne sürer.17Dersim Aleviler’ini Alevi Türkler’e yakınlaştıran bir diğer adet, merkezî Hacı Bektaş tekkesi ile olan ilişkileridir. Burası Molyneux-Seel (1914: 66) tarafından Dersim dışındaki en önemli hac merkezi olarak gösterilmiştir.18 Kuramsal olarak, ortak aşiretlere rehber ve pir olan Dersimli seyitler, Hacı Bektaş’taki çelebi’yi mürşid’leri kabul ederler; ama fiiliyatta diğer soyların seyitlerini pir ve mürşid olarak benimserler ve Hacı Bektaş’la çok fazla ilgileri yoktur. Bununla birlikte Batı Dersim’deki üç küçük seyit soyu, Aguçan, Derviş Cemal ve Saru Saltık, Hacı Bektaş’ça tayin edilen halife’nin neslinden geldiklerini iddia ederler (Dersimi 1952: 27-28; Birdoğan 1992: 152-157).TÜRK MÜ, KÜRT MÜ?Alevi Kürtler komşularınca genellikle Kızılbaş olarak adlandırılırlar. Cuinet’in geç 19. yüzyıl nüfus istatistiklerinde de, başka etno-linguistik ünvanlar kullanılmaksızın aynı adla yer alırlar. Bu ad onları, tabiî ki, takipçileri çoğunlukla Türkmen olan Safeviler’le yakınlaştırır. Sümer, Safeviler’in Kızılbaş destekçileri üzerine çalışmasında (1976) sadece iki Kürt aşiret cemaatinden söz eder; ki bunlar görece önemsizdirler: Hınıslı ve Çemişgezekli cemaatleri. 16. yüzyılda bugünkü Tahran’ın güneyinde yaşayan, daha sonra Özbek saldırılarına karşı İran’ın kuzeydoğu sınırını korumak üzere Şah Abbas’ca Horasan’a gönderilen büyük bir Çemişgezek konfederasyonu olduğundan ötürü, ikincilerin çoğu Şah’ın ardından İran’a gitmiş olmalıdırlar.Alevi Kürtler, sadece bu iki aşiretten arda kalanların ardılları olamayacak kadar çokturlar. Bu, akla Dersimliler’in nereden geldikleri sorusunu getirir ve hem resmî tarih ekolüne bağlı olanlar, hem de liberaller olmak üzere, birçok Türk akademisyence bu soruya verilen cevap, bunların Kürtleştirilmiş (ya da Zazalaştırılmış) Kızılbaş Türk aşiretleri olduğudur. Bu varsayım o kadar mantıklı görünür ki, bazı Batılı akademisyenlerce de hiç sorgulanmadan kabul edilmiştir (örneğin Mélikoff 1982a: 145). Bununla birlikte, Şafi Kurmanciler ile Zazalar arasında neredeyse hiç toplumsal ilişki var olmadığı gerçeği göz önünde bulundurulursa, bu aşiretlerin Kürtçe ya da Zazaca’yı kimden öğrenmiş olabileceklerini tahayyül etmek güçtür. Öte yandan Sivas’ta, Kürt ve Zaza Aleviler’in, Türkçe’yi hiç terk etmemiş olan Alevi Türkler’le yakın ilişkileri vardır.OSMANLI ÖNCESİ VE ERKEN OSMANLI TARİHİNDE HETERODOKS KÜRTLER
Kürt aşiretlerin (mutlaka Safevi türünün olmasa da) Alevi dinsel fikirlerinin yayılmasındaki rolüne uzun süre değerinin altında paha biçilmiş gibi görünmektedir. Irène Beldiceanu-Steinherr’in arşiv araştırmasından elde ettiği bilgilere göre, ilk Bektaşiler göçmen aşiret kabileleridir.19 Osmanlı metinlerinde (Bektaş, Bektaşlu, Bektaşoğulları adlarındaki) bu aşiret gruplarına sayısız atıfta bulunulur; ve bu metinler onlarla Sivas’tan Malatya, Maraş, Antep kavisi ile Halep ve Adana’ya uzanan ve hattâ fazladan daha batıdaki mekânlar arasında ilişki kurar. Belki de daha şaşırtıcı olan, bu aşiretlerdeki Kürt unsura yapılan sarih atıftır. Cevdet Türkay onları Konar-göçer Türkmân Erkâdi taifesinden, “göçmen Türkmen Kürtler” olarak tasnif eder.20 Aşiretler listesinde sıkça yer alan bu terim, karma yapılı aşiretlere atıf yapar görünmektedir.Xavier de Ianhol’un ilk gözlemcilerinden biri olduğu üzere, 11. yüzyıl ve daha sonrasında sayısız Türkmen aşiretlerinin Doğu Anadolu’ya varışı, yoğun kültürel değişime ve (Kürtler’in iyi otlaklara doğru yaptıkları kısa mesafeli düşey göç ile Türkmenler’in yatay gezginliğini birleştiren) yeni bir tür pastoral göçebeliğe ve farklı kökenlerden küçük grupları birleştiren yeni aşiret oluşumlarına hız verdi. Karakoyunlu ve Akkoyunlu devletleri, Kürt klanları, görünüşe göre Türk unsurlu kendi aşiretlerine dahil etmiş olmalıdır; ve Osmanlı döneminde geniş bir aşiret konfederasyonu olan Boz Ius’un Türk unsurlar kadar Kürt unsurlara da sahip olduğu bilinir. Yüzyıllar boyunca izleri sürülebilecek olan bazı aşiretler dillerini Türkçe’den Kürtçe’ye, ya da tam aksi şekilde değiştirdiler; bu aşiretlerin mensuplarının kompozisyonları da zamanla kaymış olabilir.21Sözde Bektaşi aşiretler, daha sonra Alevi Kürtler’le karşılaşacağımız bölgelerde bulunurlar. Ancak bunlar, şimdiki Alevi Kürtler’in oluşumunda yer alan sayısız Kürt aşiret unsurlarından yalnızca biri olmalıdırlar. Osmanlı kaynaklarında bazı temel Dersimli aşiretler adlarıyla yer alır. Örneğin Türkay, Lolan, Dirsimli ve (19. yüzyılda Dersimli aşiretlere atıfta bulunmak için kollektif olarak kullandığını gördüğümüz) Dujik/Duşik aşiretlerine dair sayısız vakıadan söz eder ve hepsini Ekrâd taifesinden olarak sınıflandırır; yalnızca tek bir büyük Dersim aşiretinin, Balaban’ın, Türk olduğu, Yörükan taifesinden olduğu söylenir. Balaban aşiretinin Zazaca konuşmasına rağmen, bugünkü komşularının kabul eder göründükleri bir ad.Türkmen aşiretlerin heterodoks fikirlere karşı giderilmesi olanaksız bir eğilimi varken, Kürt aşiretlerin, en azından Osmanlı İmparatorluğu’na dahil oldukları dönemde (kabaca 1515), sadık Sünniler olduğu fikri genellikle muhakkak addedilir. Kürtler’in mutaassıp Sünniler oldukları fikrini önde gelen Kürt aileleri ile Sultan Selim ve haleflerinin arasındaki ittifakı bozan diplomat İdris Bitlisi ortaya atmış olabilir. İdris ve oğulları Ebü’l-Fazl, Sa’dettin, Hüseyin ve Müneccimbaşı gibi onun izindeki diğer Osmanlı tarihçilerinin yanısıra egemen Kürt ailelerinin tarihçisi Şeref Han Bitlisi, Kürtler’in Safeviler’e karşı Osmanlılar’ı tercih etmesinin nedenini onların dinsel inançlarına bağlar.22 Sünni ortodoksluğun açıklanması Sultan’a sadakatin aşikâr bir taahhüdüydü; bu yüzden, Kürt tarihçilerin Kürtler’in ortodoks olduğu konusundaki ısrarı, kendilerinin ne olduğunu bildikleri şeyden çok, Sultan’ın inanmasını diledikleri şeyi yansıtıyor olabilir. Hayatının hatırı sayılır bir bölümünü Safeviler’in hizmetinde harcayan Şeref Han bile, –(Osmanlılar’a açıkça bir siyasal bir tehdit teşkil etmeyen) sayısız Yezidi’den söz etmekte tereddüt göstermemesine rağmen– Kürtler’in (Şii) heterodoksisinden nefret ettiğini vurgulamıştır.İleride Yezidiler’e dair birkaç şey söyleyeceğim, ama önce Kürtler arasında aşırı Şii fikirlerin varlığına dair bir iki yorum yapmak isterim. Aslında bunların, sözü geçen Kürt yazarların kabul eder göründüklerinden çok daha yaygın olduğuna dair belirtiler vardır. Hem Şeref Han’ın, hem de İdris’in memleketi olan Bitlis, kendi payına düştüğü oranda ortodoks olmayan düşünür yetiştirmiştir. 1450 civarında Giyathuddin al-Astarabadi’ce yazılan Hurifi metni İstivaname, şerî yükümlülüklerin halihazırda cennette yaşandıklarından dolayı gerçek müminleri bağlamadığını iddia eden sapkın bir öğretinin kaynağı olarak Derviş Hacı ‘İsa Bidlisi’den söz eder.23 Simav kadısının oğlu Şeyh Bedreddin’in fikriyatı üzerindeki etkilerin izi de aynı bölgeye doğru sürülebilir: Bedreddin’in asıl mistik hocası, Bitlis yakınındaki bir bölgeden gezgin bir alim olan Hüseyin Ahlati’dir.24Bugünkü Yezidi önderlerinin bazılarının dinlerini aşırı Ali karşıtı bir mezhep olarak sunmaları (hattâ emirlerinin ailesine mensup bir kişinin adı Mu’aviye’dir), Alevi Kürtler’in ve Güney Kürdistan’daki Ehl-i Hak/Kaka’i’lerin fikir ve fiiliyatlarındaki yakın benzerlikleri görmemize engel olmamalıdır. Bugün soyları tükenmiş olan Şemsîler’in muhtemelen ziyadesiyle benzer bir dördüncü dine sahip olduklarına yukarıda değinilmişti.25 Her dinsel grup arasındaki ilişki, şu ana kadar varsayılandan daha içten olabilir. Bu yüzyılın ilk yıllarında Anadolu’yu dolaşarak kafataslarını inceleyen Alman antropolog Felix von Luschan, Aleviler’in ve Yezidiler’in, en azından bazı komşularınca, bir ve aynı mezhepten olarak algılandığını fark eder:Batı Kürdistan’da bazı yerlerde aynen Kızılbaşlar’a benzeyen insanlara Yezidi deniyor ve bunlar Kızılbaşlıkla hiçbir ilgileri olmadığını iddia ediyorlar; diğer yerlerde, Kahta’da Böilam Nehri’nde* ve yine Diyarbakır yakınlarında bana söylenenlere göre, Yezidi ve Kızılbaş aynı şeyi tanımlamak için kullanılan, biri Arapça, diğeri Türkçe iki ayrı kelime. Bunun doğru olup olmadığını bilmiyorum; ancak, tahkik edebildiğim kadarıyla her iki grubun da itikat ve toplumsal durumları tamamen benzer. (von Luschan 1911: 231)(Erzincan’ın doğusunda) Tercan’da bir köyde söyleştiğim yaşlı bir Alevi Zaza, Yezidiler’le herhangi bir ilişkiyi reddetmekle birlikte, Melek Ta’us’un adını ve beni o zaman etkileyen Yezidi menşeli efsaneleri bilir görünüyordu.Luschan’ın Yezidilerin “tamamen Kızılbaşlar gibi” olduğuna dair gözlemi, onların üzerindeki kafatasları incelemelerine dayanır. Anadolu’nun tüm sekter Şii gruplarının –Likya’nın Tahtacı ve Bektaşları’nın, İç Anadolu’nun Kızılbaşları’nın (ve onları çok andıran Yezidiler’in) olduğu kadar, Ansariye’nin (örneğin Nusayri’nin)– kafataslarına ait indekslerin birbirlerine çok benzer olduklarını bulmuş ve komşuları olan Arap ve Kürt gruplarla aralarındaki farkı göstermek için karşılaştırmıştır. Kafataslarını incelediği tüm mezhepler kısakafalıdır (brachycephalic) ve tüm Sünni komşuları da uzunkafalı (dolichocephalic). Von Luschan, sözlerini ilk anılanların “dinlerini korumuş ve bu yüzden yabancılarla dış evlilikten sakınmış, böylece eski karakteristik özelliklerini korumuş olan eski homojen bir nüfusun arda kalanlarını” temsil ettiğini söyleyerek bitirir (von Luschan 1911: 232).BENLİĞİN YER DEĞİŞTİREN HAYALLERİAlevi Kürt aşiretlerin bazı yerel tarihçileri, özellikle Fırat, Rişvanoğlu ve Kocadağ, kendilerini en azından kısmen sözel geleneğe dayandırmaya çalışarak, aşiretlerinin Türk kökenlerini şiddetle vurgulamışlardır. Eserleri faydalı bilgi kırıntıları içerir; ancak, bu aşiretlerin resmî Kemalist tarih görüşü uyarınca Türklüklerini ‘kanıtlama’ya yönelik siyasal saikli arzuları nedeniyle aşırı ihtiyatla kullanılmalıdırlar. Öte yandan Dersimi gibi diğer yerel tarihçiler Kürtlüklerini vurgulamışlardır ve yakın zamanlarda Dersim kökenli insanlar arasında Kürtlükten farklı bir unsur olarak Zazalığa vurgu yapan bir fikir ekolü vardır (Pamukçu, Selcan, Dedekurban).Cumhuriyet döneminden önce bu aşiretleri Kürt ya da Kızılbaş’tan başka bir şekilde adlandıran herhangi bir kaynağa rastlamadım.26 Erzurum’daki Rus konsolosu Jaba’nın kullandığı 19. yüzyıl ortalarına ait bir Kürt kaynağı, onları (merkezî Dersim’de bir dağın adı ve Dersim’in dağlık bölgesinin tümüne verilen bir ad olan Dujik Baba’dan sonra) Dujik Kürtler olarak adlandırır ve şunu ekler: “Türkler onları Dujik Kürtler ya da basit Kürtler (Ekrad) olarak adlandırırlarken, gerçek Kürtler de onlara Kızılbaş derler.”27 Dersim’i 1866’da ziyaret eden Diyarbakır’daki Britanya konsolosu Taylor, münhasıran Kızılbaşlar’dan (ama özellikle alt gruplar olarak Şeyhhasanlı ve Dersimliler’den); bölgeye 1879’da giden Avusturyalı görevli Butyka, Dersim Kürtleri’nden ve daha dar anlamıyla “Seyit Hasanlı Kızılbaş Kürtleri”nden söz eder.Bununla birlikte, bu aşiretlerden en azından bazılarının yabancı kökenleri olduğunu imâ eder görünen sözel gelenekler vardır. Taylor’a (1868: 318) halihazırda Şeyhhasan aşiretinin aslen Horasan’dan olduğu ve Dersim’e yakın zamanda Malatya yakınındaki Alacadağ bölgesinden geldiği söylenmiştir. (Taylor’a göre Dersimliler “aslen pagan bir Ermeni neslin” ardıllarıdırlar.) Kürt milliyetçisi Nuri Dersimi de çok daha yaygın olduğunu gördüğü bu geleneğe –zerre şüphe duymadan– işaret eder. Yalnızca Şeyhhasan değil ama bazı başka Dersim aşiretleri (İzoli, Hormek ve Sadi) de, temel seyit soyları Kureyşli ve Bamasoran gibi yüzyıllarca önce Horasan’dan gelmiş olduklarını iddia ederler (1952: 24-25). Dersimi bu Horasan kökenini, çoğu Kürdün Kürt olduğuna inandığı popüler Alevi kahramanı Horasanlı Ebu Müslim ve ikincil olarak Hacı Bektaş ile ilintilendirir. Bu, şüphesiz, söz konusu geleneğin bu kadar popüler olmasının ve seyitlerden onların ‘müritleri’ olan aşiretlere yayılmasının bir nedenidir: Horasan Aleviler’in anayurdu olarak bilinir. Dersimi bunun yanısıra, bu aşiretlerin bölgeye vardıklarında halen Zazaca konuştuklarını, hattâ kendi zamanında bile sözde seyitlerin Türkçe konuşamadıklarını vurgular. Bu az bir ihtimalle, bu aşiretlerin Türk olduğunu iddia ederek teyit için Horasan bağlantısını gösteren resmî Türk tarih tezine üstü kapalı bir tepkidir. (Cumhuriyet döneminden önce insanların Horasanlılar’ı Türk kökenli saymadıkları görülmektedir.)1930’larda, birkaç aşiretin kendilerini Moğol işgalinden önce Doğu Anadolu’ya gelen askerî bir maceracı olan Celaleddin Harzemşah’ın askerlerinin ardılları saydıkları söylenir.28 1930’ların başına ait bir Türk istihbarat raporu, Pülümür bölgesindeki yaşlı erkeklerin hâlâ Celaleddin Harzemşah’a dair efsaneleri hatırladıklarını, Dujik Baba Dağı’nın onun mezarı olarak sayıldığını ve bu yüzden aynı zamanda Sultan Baba olarak da bilindiğini kaydeder.29 Bunun yaşayan bir efsane mi; yoksa yakın zamanda, Horasan temasına tarihsel olarak mümkün Türk soyları ile aslında olmayan şeyler ilave eden amatör bir tarihçi tarafından icat edilen bir şey mi olduğu benim açımdan sarih değildir.30Her ikisinde de Sünni Müslüman dayanışmasına kuvvetli bir münacaatın yapıldığı 1. Dünya Savaşı ve Türkiye’nin Bağımsızlık Savaşı, bir bütün olarak Dersim toplumu üzerinde bir etki yaratmamıştır. Ruslar’a ve Ermeniler’e karşı mücadelede güçlerini Dersimliler’le ikmal etmek isteyen ve Dersimli Aleviler’in Bektaşi köylüler gibi olduğuna inanan Jön Türkler, Dersimliler’i savaşa teşvik etmesi için Bektaşi Çelebi Celaleddin Efendi’nin yardımına müracaat ederler. Çelebiye eşlik eden Nuri Dersimi’ye göre, bu çabalar, merkez Bektaşi tekkesinin Dersim’de çok az bir etkiye sahip olduğunu kanıtlayacak şekilde neredeyse tamamen başarısız olmuştur (1952: 94-103). Fırat (1970) kendi aşireti olan Hormek’in, aktif olarak yer aldığını öne sürer; ancak, kitabının savunma mahiyetinde olan niteliği bundan bir miktar şüphe duyulmasını haklı kılar.Bağımsızlık Savaşı’na da olsa olsa isteksiz bir katılım vardır. Baki Öz’ün Doğu Anadolu Aleviler’inin bu erken dönemde Mustafa Kemal’i Ali’nin ve Hacı Bektaş’ın don değiştirmesi olarak kabul ettiklerine dair iddiası (1990: 29) muhtemelen bir tarih hatasıdır ve daha sonraki bir döneme atıfta bulunur. Bölgenin ilk cumhuriyet valilerinden biri olan ve kitabını savaştan sadece on yıl sonra yazan Ali Kemali, daha güvenilir bir kaynaktır ve o sadece Ankara hükümetine karşı bölücü Kürt isyanlarından söz eder. Mustafa Kemal’in kimi önemli aşiret reislerini atamaya ve milletvekili yapmaya çalıştığı doğrudur. Ancak Kemalist hareket (Sünni) Müslüman bir hareket olarak göründüğü müddetçe, Dersim’de çok fazla şevk yaratmamış; yeni bir hükümet olması, sıradan Dersimli Alevi için onu sadece daha az çekici kılmıştır.Kürt milliyetçiliği bu dönemde Dersim ve Sivas halkları arasında belirgin bir takipçi kitlesi bulmuştur. Yeni doğan Türkiye’de kesinlikle milliyetçi Kürt kimliği olan ilk ayaklanma, Dersim’den de bir miktar yankı bularak, Koçgiriler arasında zuhur etmiştir.31 Kürdistan Te’ali Cemiyeti’ni örgütleyenlerden biri olan Nuri Dersimi, Sivas’ta sadece Kurmanci ya da Zazaca konuşan Aleviler’in değil; ama aynı zamanda –Türk olarak görülen yeni Ankara hükümetine açıkça muhalefet eden– Alevi Türkler’in de Kürt milliyetçi birliğine katıldığını ve kendilerini Kürt olarak adlandırmaya başladıklarını nakleder (Dersimi 1952: 64-65). Bunun bir Kürt isyanı olduğu, (Kürt’e Kürt diyen son Türk yazarlardan biri olan) Ali Kemali tarafından da kabul görür. Ama, Dersimi’nin Alevi Türkler’e dair gözlemleri ve isyanın Sünni Kürtler arasında destek bulmaması göz önünde bulundurulduğunda, bu bir Kürt isyanı olduğu kadar açıkça bir Alevi isyanıdır da. En karizmatik önder olan Alişêr, yukarıda söylendiği gibi, aynı zamanda yöneliminin laik Kürt milliyetçisi değil, Alevi ve Kürt olduğunu gösterir bir şekilde, Türkçe yerine Kurmanci dilinde nefes derlemeye başlar.Uzun bir çatışma tarihine sahip oldukları Sünni Zazalar ve Kurmanci konuşanlarla çevrilmiş olan daha doğuda (Bingöl, Muş, Varto) yaşayan Alevi Kürtler, kendilerini Kürt addetmeye daha az meyillidirler. Geleneksel düşmanları, hem milliyetçi, hem Sünni Kürt nitelikli Şeyh Sait İsyanı’nda yer aldıkları zaman, bu aşiretler, özellikle Hormek ve Lolan, Kürtler’e karşı çıkarak Kemalist hükümetle kaderlerini birleştirdiler (Fırat 1970 [1945]). Bu aşiretlerin egemen seçkinlerinin bir kısmı, en azından 1930’lardan bu yana kesin olarak kendilerini Türk olarak tanımladılar; bunun sadece Kürtler’in yokluğunu iddia eden resmî görüşe bir cevap mı olduğu, yoksa eski bir kökene mi dayandığı henüz bilinememektedir. (Bununla birlikte, Osmanlı kaynaklarında bu aşiretler Kürt olarak anılırlar.)RESMÎ TARİH ALEVİ KÜRTLER’İ TANIMLIYORKemalizm’in Kürtler hakkındaki görüşü, her zaman içsel çelişkilerle dolu olmuştur. Bir yandan resmî görüş onların Türk olduklarını iddia ederken; öte yandan, Türk olmadıkları için onlara hiçbir zaman güvenilmemiş ve onları asimile ederek Türk olmayan özelliklerini kaybettirmek için kasti girişimlerde bulunulmuştur. Alevi Kürtler’e karşı tutum çok daha paradoksal ve tutarsız olmuştur. Alevi olduklarından ötürü, bir yandan İslâm’ın gerçek bir Türk versiyonuna bağlı oldukları için ve Kemalistler’in laikleşme programının doğal müttefikleri olarak selamlanmışlar; öte yandan, Zazalıkları ve Kürtlükleri onları yabancı ve güvenilmez kılmıştır. Alevi Kürtler’in dinsel törenlerde kullandıkları dilin Türkçe olduğu gerçeği, onların kolay asimile olacaklarına dair umut verici ihtimaller sunar görünmekle birlikte, Alevi Kürtler’in devlete muhalefetlerinin tarihi onları ziyadesiyle şüpheli kılmıştır. Nitekim, 1930’ların başında Jandarma tarafından Dersim üzerine hazırlanan bir çalışmada şu gözlemler yer almıştır:[Zaza Aleviler’e gelince:] Bunlarda mezhep ve ibadet dili Türkçe’dir. Ayinlerde iştirak edenler Türkçe konuşmak mecburiyetindedir. Bu mecburiyettir ki Alevi Zazalık asırlardan beri ihmal edildiği halde Türklükten pek de uzaklaşmamış Dersim Alevileri arasında cevap istememek şartiyle Türkçe meram anlatmak mümkündür. Şayanı nazar ve esef olan nokta şudur ki 20-30 yaşından yukarı yaşlı her fertle Türk dili ile mütekabilen anlaşmak ve dertleşmek mümkün olduğu halde bunun [... (?)] Türk dili tamamen Zazalaşmakta ve halen 10 yaşından küçük çocuklarda ise Türk diline rastlamak imkânı kalmamaktadır. Bu netice Dersim alevi Türklerinin de benliklerini kaybetmeye başladıklarına ve ihmal edilirse günün birinde Türk dili ile konuşana tesadüf edilemeyeceğine delildir. (Jandarma Umum Kumandanlığı ty: 38-39)Böylece Alevi Zazalar tedricen Zazalaştırılmış, Türk kökenliler olarak sunulurlar. Bununla birlikte, hemen ardından gelen paragraf onları Türklük’ten ayıranın dilin ötesinde bir şey olduğunu iddia eder:Aleviliğin en kötü ve tefrika değer cebhesi Türklükle aralarında derin uçurumdur. Bu uçurum kızılbaşlık itikatıdır. Kızılbaş, Sünni müslimini sevmez, bir kin besler, onun ezelden düşmanıdır. Sünnileri rumi diye anar. Kızılbaş ilahi kuvvetin hamili bulunduğunu ve imamların sünnilerin elinde işkence ile öldüğüne itakat ederler. Bunun için sünnilere düşmandır. Bu o kadar ileri gitmiştir ki kızılbaş Türk ile sünni ve Kürt ile kızılbaş kelimesini aynı telâkki eder. (Jandarma Umum Kumandanlığı ty: 38-39; vurgular bana ait.)Bu son gözlem, Fırat’ın iddiası gibi daha sonra özür diler mahiyette yazılanların tam tersidir: Dersimliler için, Kürt ile Kızılbaş ve Türk ile Sünni özdeştir.Alıntılanan rapor, resmî tarihin aslî mimarlarından biri olan Hasan Reşit Tankut’un eserine çok şey borçludur.32 Hasan Reşit Tankut, 1920’lerin sonlarından 1960’lara dek, ‘etnopolitika’ üzerine birçok araştırma raporu ve diğer etnik grupların nasıl Türkleştirileceği gibi siyasa önerileri yazdı. Daha önce yayımlanmamış, büyük ölçüde gizli eserlerinin bir kısmı yakın zamanda Mehmet Bayrak tarafından yayımlanmıştır (1993, 1994). Yukarıdaki alıntılar, 1928 yılında, muhtemelen Tankut tarafından Birinci Umum Müfettişi (o dönemin ‘olağanüstü hal valisi’) İbrahim Tali’ye sunulan anonim raporda yer alan görüşleri tekrar eder. Doğu Anadolu’yu çok iyi bilen Tankut, gizli raporlarında Kürtler’in Türk olduklarını asla iddia etmedi; ancak, Aleviler’in dinsel törenlerde Türkçe kullanmalarının, –Şafi Zazalar’a nispeten– onları asimile etmeyi kolaylaştıracağını yazdı (Bayrak 1993: 510-523; özellikle 515).Tankut, tümünü Kürt terimi altında toplamakla birlikte, bütün yazılarında Sünniler ile Aleviler, Kürtler ile Zazalar arasında belirgin bir ayrım yaptı. Hem Şafi, hem Alevi Zazalar’a dair bir çalışmasında (1994a), bunların dinlerinin (Tanrı için ‘Homay’ kelimesini kullanmalarının misal teşkil ettiği) İranî arkaplanını vurguladı. Aleviler’in inancındaki Zerdüştçü etkileri açıkça benimsemesine rağmen, kökenlerinin Türk olduklarını ve yeniden Türk yapılabileceklerini (yapılmaları gerektiğini) düşünmüştür. Tavsiyesi, daha kolay Türkleştirilebilmeleri için, (Sünni) Zazalar’ın, Kurmanciler’in ve Dersim Aleviler’inin mümkün olduğu kadar birbirlerinden ayrı tutulmalarıdır. 1960 darbesinin şafağında yazılmış bir siyasa raporunda, Zazalar ile Kurmanciler’in yerleşim bölgeleri arasındaki 50 kilometrelik geniş koridora Türkler’i yerleştirerek, aralarına kelimenin tam anlamıyla bir takoz konmasını önermiştir (1994c).